Кукмара районы язучылары.     Безнең  Татарстан Республикасы  Кукмара төбәгенең шифалы туфра­гында туып ускән һәм хәзер исемнәре Татар­станга гына түгел, хәтта башка милләтләргә дә билгеле булган данлы якташларыбыз белән хаклы рәвештә горурланабыз. Шулар арасын­да милләтебез язмышы, аның киләчәге турын­да уйланып, халкыбызның рухи дөньясын бае­туда, матурлауда зур хезмәт куючы, әдәбия­тыбызга намуслы хезмәт итүче әдипләребез дә лаеклы урын били. Татар мәдәниятендә җуелмас эз калдырган, дистәләгән фәнни, әдәби китаплар авторы, фольклорчы, тәрҗе­мәче Мөхәммәттаип Гыйльман улы Яхин (1845 — 1910), язучы, журналист, юрист Мәгъ­сүм Нәҗип улы Насыйбуллин (1925), тәнкыйть­че, галим, филология фәннәре докторы, про­фессор Фоат Галимуллин, танылган шагыйрь, нечкә күңелле лирик Әхмәт Юныс (1916 — 1976), язмыш сынавына бирелмичә иҗат иткән Рәниф Шәрипов, хәзерге поэзиябез күгендә якты йолдыз булып кабынган, талантлы ша­гыйрьләр Газинур Морат, Рифә Рахман, ши­гырьләре, хикәяләре белән якташларын сөен­дергән Чаллы шәһәрендә яшәүче Рәшит Бәшәр, әдәбият мәйданына кыю адымнар белән керә баручы Халисә Нигьмәтуллина, Заһид Мәхмүди һәм Кукмара төбәгеннән чык­кан башка әдипләр белән хаклы рәвештә го­рурланасың.

Безнең тарихи һәм аһәңле татар милли телен, бай үткәне булган әдәбиятын, мәдәни­ят казанышларын укучылар күңеленә салучы мөгаллимнәребезнең бүгенге чорда иң зур буры­чы, шушы кешеләребезнең әсәр­ләрен шәкертләр күңеленә җиткерү, алар иҗаты белән кызыксындыру, өйрәнү омтылы­шы тәрбияләү һәм, шул эшне башкарып, та­лантлы якташлары белән горурлык, ватан-пәрвәрлек хисен үстерү, камилләштерү.

Югарыда саналган әдипләр арасында Таип Яхин аерым урын тота. Ул байтак еллардан бирле галимнәребез игътибарын җәлеп итә. М. Гайнуллин, М. Мәһдиев, Һ. Мәхмүтов ке­бек әдәбият һәм фольклор белгечләре аны К. Насыйри, Ш. Мәрҗани белән бер заманда эшчәнлек күрсәткән мәгърифәтче галим, фоль­клорчы, укытучы-педагог итеп саныйлар, хез­мәтләренә югары бәя бирәләр. Әлегә кадәр аның хәтта туган урыны да һәм үлгән еллары да мәгълүм түгел иде. Архив материалларын, кабер ташларын өйрәнү аның биографиясенә яңа фактлар өстәде.

Мөхәммәттаип Гыйльман улы Яхин 1845 елда Казан губернасының Мамадыш өязе Бай­лангар авылында мулла гаиләсендә дөньяга килә. Башлангыч белемне әтисеннән алганнан соң, Казанга килеп, Ак мәчет мәдрәсәсен тәмамлый. Ул  1884 елдан алып гомеренең соңгы көннәренә кадәр Татарская учительская школада, зур тырышлык куеп, рус телен өйрәнә һәм фәнни эш белән шөгыльләнә. 1890— 1902 елларда җиде исемдә китабы дөнья күрә. Т. Яхин ул заманның яңача фикер йөртә торган мәгъри­фәтле кешеләр таләп итүен яхшы аңлый. 1898 елда язылган «Тәгълим әл-әдәп иләл-вәләд» ки­табында кешегә дөньяда яшәү өчен кирәк бул­ган, буыннан-буынга күчеп килә торган әхлак сый­фатларын өйрәтә: кешене рәнҗетмәү, начар сүзләрдән саклану, эчкечелекнең зарары, ата-ана хакын зурлау һ. б. турында сөйли. Автор гыйлем алу, һөнәргә өйрәнү кирәклеген басым ясап әйтә. «Кеше нәсел вә нәсеп белән үзенең әкърибасыннан (әкъриба — якын, таныш) олуг була алмас, мәгәр һөнәр вә гыйлем белән олуг вә хөрмәтләү улыр», — дип яза. «Вакыт» гәзи-тендә барган бәхәскә кушылып, ул руслар белән бер җирлектә яшибез икән, алар белән арала­шу өчен рус телен яхшы белергә кирәк, дигән фикер әйтә. Үз заманы өчен кыю әйтелгән фи­кер бу. Русча укыган кеше кяфир диненә чыга икән, дип коткы таратучыларны Т. Яхин кире кагылмаслык мисаллар белән фаш итә.

«Дәфгыль — кәсәл мин әс-сабый-вәс-сыйбы-яти, ягъни ир балалардан вә яшь кыз балалар­дан ялкаулыкны җибәрә торган хикәяләр» (1900), «Сабый вә сабияләр өчен мәргуб (кызыклы) бул­ган хикәяләр вә мәкальләр һәм олугларны тәнбит (кисәтү) өчен гаҗәеп булган гыйбрәтләр» (соң­гысы 1897 һәм 1902 елларда ике басмада чыга) исемле милли мәдәниятебез үсешенә өлеш бу­лып кергән китапларын аерым басым ясап күрсәтергә кирәк. Беренчедән, алардаТ. Яхин үзен фольклорчы, һәвәскәр галим итеп таныта. Мәкаль, табышмак, мәзәкләр җыеп, шуларны классификацияләп урнаштыра. Икенчедән, бу ике китапны балалар өчен махсус хрестоматия итеп төзи. Димәк, мәгърифәтче галим балалар әдәбияты үсешенә дә өлеш керткән. Бу хресто­матияләрдә Т. Яхин күпсанлы табышмаклар, төрле мәзәкләр, мәкальләр туплау белән бергә, И. А. Крылов мәсәлләрен тәрҗемә итүгә зур урын бирә (йөздән артык тезмә мәсәлен чәчмә формада тәрҗемә итә һәм аларны «хикәя» дип атый). А. С. Пушкинның «Балыкчы һәм балык турында әкият»ен дә тәрҗемә итеп бастыра.

Т. Яхин китапларында тупланган әкият, мәзәк, табышмак, мәкальләр бүген дә зур әһәмияткә ия. Алар унике томлык «Татар халык иҗаты» җыелмаларының берничәсендә урын алган.

Татар әдәбияты тарихында эз калдырган Т. Яхинның бай мирасы — башлангыч сыйныф­ларда халык авыз иҗатын үткәндә, IX сыйныфта мәгърифәтчелек реализмы буенча төшенчә би­релгәндә киң файдаланыла.

               Якташ әдипләребез арасында Мәгъсүм Насыйбул­лин татар әдәбияты мәйданында үзенчә­лекле урын тотучы талантлы язучы булып таныл­ды. Бөек Ватан сугышы фаҗигасенең утын-суын кичкән, Татарстанның атказанган мәдәният хез­мәткәре, Журналистлар һәм Язучылар берлеге әгъзасы, бүгенге көндә басылып чыккан 22 ки­тап, 612 публицистик хезмәт авторы (аларның гомуми тиражы миллионнан арта), әсәрләре татар, башкорт, урыс, үзбәк, казах, каракалпак, чуваш, якут, удмурт, кыргыз, кытай, төрек тел­ләрендә басылган. Байлангар авылында 1925 елда туып үскән М. Насыйбулин татар әдәбия­тында бик үк колачлы үсеш алмаган детектив жанрны яңа үрләргә күтәрүдә зур өлеш кертте. Аның әсәрләре китап киштәләрендә уку­чыларын көтеп зарыкмый. Алар мавыгып укыла.

1980 һәм 1982 елларда Татарстанда хокук саклау мәсьәләләренә багышланган әсәрләрнең укылу дәрәҗәсен билгеләү буенча конкурс уз­дырылган иде. Әлеге бәйгедә Мәгъсүм аганың «Алтын алка» әсәре — беренче, ә «Ярканат» по­весте икенче урын алды. 1988 һәм 1993 еллар­да җөмһүриятебезнең Милли китапханәсе шу­лай ук хәзерге татар язучыларының иң күп укы­ла торган әсәрләрен ачыклау буенча тикшеренү үткәрде. Шулар арасында М. Насыйбуллинның «Син тикшерүче бит» исемле китабына икенче урын бирелде.

М. Насыйбуллин, профессиональ юрист бу­ларак, милиция һәм прокуратура органнары эшчәнлеген, әдәби әсәр жанр үзенчәлекләрен һәм таләпләрен яхшы белә. Шуңа күрә ул иҗат иткән әсәрләрнең сюжеты мавыктыргыч була.

М. Насыйбуллин әсәрләрендә җәмгыятьтә бер генә җинаять тә җәзасыз калырга тиеш түгел, дигән фикер алга сөрелә: җинаятьче һәм хокук саклаучы образларын зур осталык белән тасвирлый. Тикшерүчеләр, милиция хезмәткәр­ләре батырлыгына, тапкырлыгына, тырышлыгы­на мәдхия уку белән генә чикләнми язучы. Һәр әсәрнең үзәгенә тәрбия мәсьәләсен, вөҗдан газабын куя, дөреслекнең күзенә туры карарга, аны аңлый, таный белергә өйрәтә. Йокымсыра­ган вөҗданны уяту, керләнгән күңелләрне саф­ландыру — аның иҗат иманы.

Зур Сәрдек мәктәбен тәмамлап, олы поэзия мәйданына килеп кергән   Газинур Морат, дөрестән дә, бүгенге буын шагыйрьләре ара­сында үзенең лаеклы урынын били. Ул 1989 — 1994 елларда Татарстан Язучылар берлегенең шагыйрьләр секциясен җитәкләде, бүгенге көндә күп әдипләрне берләштергән берлек­нең идарә әгъзасы итеп сайланды. 1991 елда «Татар иле» гәзитонә нигез салучыларның берсе булды. 1995 елда, «Мәдәни җомга» гәзи-те нәшер ителә башлагач, аның баш мөхәррир урынбасары итеп билгеләнде. Ә журналист­лык эшчәнлеген «Татарстан яшьләре» газета­сында, «Ялкын», «Идел» журналларында баш­лаган иде. Беренче шигырь китабы 1985 елда басылып чыкты, бүгенге көндә ул — биш ки­тап авторы. Аның 1991 елда басылган «Оча җырлар» җы­ентыгына кергән «Кош хокукы», «Черек күл», «Фидаиләр кирәк», «Тәүбә» шигырьләре, «Атом — кирмән» поэмасы хис-тойгыларның яңалыгы, тирәнлеге, ихласлыгы һәм сурәтләү чарала­рының заманчалыгы белән җәлеп итәләр. Бу­талчык, болгавыр заманда да шагыйрь хаклык­ның җиңәчәгенә тирәнтен ышаныч белән яши:

Һәр уйның килә

Яхшы буласы —

Мәҗүси булып

Кабат туасы.

һәр җанның килә изге буласы... —

ди шагыйрь «Мәҗүси уй» шигырендә.

Г. Морат ил тарихы, халык язмышы турын­да әрнеп, борчылып яза, гаделлек һәм матур­лыкның тантана итәсенә өметләнә.

Бүгенге әдәбият мәйданын лаеклы тотучы­лар арасында Язучылар берлеге әгъзасы, тәнкыйтьче галим, әдәбият белгече, күп дәрес­лекләр авторы Фоат Галимуллии да күренек­ле урын били. Ф. Галимуллин — рус балалары өчен татар әдәбияты дәреслек­ләре язу эшенә беренчеләрдән булып кереш­те, көн таләбе югарылыгындагы менә дигән уку әсбаплары төзеп чыгарды. VII, X, XI сый­ныфлар өчен әдәбият дәреслекләрен тезүче авторлар арасында да якташыбыз булуы сөен­дерә. Алардагы яңалык, фән укытуга, әдәби процесска хәзерге таләптән чыгып карау укучыларга  әдәбият дәресләрен тиешле дәрәҗәдә үзләштерү  өчен зур мөмкинлекләр бирә.

Матур әдәбият барлыкка килү белән бер үк вакытта аның турында белем дә туган. Бу бе­лемнең бер тармагы — әдәби тәнкыйть. «Тән­кыйть — кирәкле шәйдер» дигән Г. Тукай. Чын­нан да, әдәбиятның дөрес үсешенә ярдәм итү, аның үсеше тулы булсын өчен, объектив тәнкыйть һәм теория кирәк. Әдәби тәнкыйть бүген туа торган әсәрләрне анализлый, аларга бәя бирә, агымдагы әдәби үсешнең юлларын билгели. Әдәби тәнкыйтьче язучы белән укучы арасында арадашлык хезмәтен үти. Чөнки ул укучыга әдәби әсәрнең әһәмиятен, авторның төп фикерен, аның максатын, ягъни автор позиция­сен, әсәрнең сәнгати яңалыгын аңлатып бирә. Ф. Галимуллинның мондый катлаулы эшкә алы­нып, матбугатта актив катнашуы, тирән эчтәлек­ле объектив язылган хезмәтләре агымдагы та­тар әдәбиятының үсешенә өлеш кертә.

Менә тәнкыйтьченең 1995 елда басылып чык­кан «Офыкларын алдан күреп» китабы. Ул анда татар әдәбияты тарихының кайбер күренешлә­рен яңача бәяләүгә омтылыш ясый. Бүгенге җанлы әдәби хәрәкәтне күзәтүләре белән ур­таклаша. Өлкән буын каләм әһелләре X. Туфан, Ф. Хөсни, М. Гайнуллин һәм башкаларның иҗат эшчәнлекләрен әдәбияттагы бүгенге карашлар белән чагылдыра. Шул ук вакытта Ә. Баянов, Г. Ахунов, М. Маликова, М. Хәбибуллин, X. Әюп, М. Насыйбуллин, Р. Мөхәммәдиевләрнең иҗат үзенчәлекләрен билгели. Әлеге җыентык тәнкыйтьченең әдәбият дәреслекләрендә уку­чыга җиткереп бетерә алмаган фикерләре белән кыйммәтле.

       Милли горурлык, туган төбәгеңне ихтирам итү хисе ту­ган якның талантлы шәхесләре үрнәгендә бул­дырыла. Алар эшчәнлеген өйрәнү, җанлы оч­рашулар укучылар күңелендә тирән эз калды­ра. Музейларыбызда альбом, экспонатлар да якташларыбыз эшчәнлеге хакында сөйли.Без,  үсеп килүче яшь буын, төбәгебезнең данлы шәхесләре белән горурланып яшибез, аларның эшен дәвам итәрлек  варислар  булып  үсәрбез!